Aanvullende immuuntherapie na melanoom-operatie verkleint kans op terugkeer kanker

De resultaten van het onderzoek zijn 15 april gepubliceerd in de New England Journal of Medicine (NEJM) en dezelfde dag gepresenteerd op het jaarcongres van de American Association for Cancer Research in Chicago. Het artikel is beschikbaar voor iedereen.

De studie is gedaan onder melanoompatiënten bij wie de kankercellen al naar de dichtstbijzijnde lymfeklier waren uitgezaaid maar nog niet verder. De kans op terugkeer van de ziekte is dan groot. De helft van de patiënten kreeg na operatieve verwijdering van de tumor als adjuvante behandeling een jaar lang pembrolizumab en de andere helft een placebo. Een adjuvante behandeling, ook wel aanvullend preventieve behandeling genoemd, is bedoeld om na een operatie het risico op terugkeer van de kanker te verkleinen.

Na een jaar was bij 75 procent van de patiënten die pembrolizumab kregen, de kanker nog niet teruggekeerd. Bij de placebo-groep was dat bij 61 procent het geval. Het risico van  terugkeer van de kanker was daarmee in de pembrolizumab-groep 43 procent kleiner dan in de placebo-groep.

'We hopen dat hiermee minder patiënten een verder uitgezaaid melanoom krijgen'

Chirurg-oncoloog Alexander van Akkooi, Nederlands coördinator van de studie, en internist-oncoloog Christian Blank voerden de studie in het Antoni van Leeuwenhoek uit. Ze zijn blij met de resultaten. Van Akkooi: 'Dit is de tweede studie die de meerwaarde aantoont van een vorm van immuuntherapie in een relatief vroeg stadium van melanoom. Hiermee hopen wij dat uiteindelijk minder patiënten een verder uitgezaaid melanoom krijgen en daarmee een grotere kans hebben op langetermijnoverleving.'

Immuuntherapie is een nog jonge vorm van antikankertherapie die nog maar voor enkele kankersoorten een standaardbehandeling is. Immuuntherapie is niet gericht  tegen de tumor zelf maar schakelt het eigen afweersysteem van de patient in. Bij melanoom, de meest agressieve vorm van huidkanker, heeft immuuntherapie al goede resultaten laten zien, en veel betekend voor -  een deel van - de patiënten. De behandeling wordt echter nu nog vooral ingezet in een vergevorderd stadium van melanoom, wanneer de kanker zich al door het lichaam heeft verspreid. Nu is onderzocht of immuuntherapie al in een eerder stadium van de ziekte werkt.

Immuuntherapie in een vroeger stadium van melanoom inzetten

Pembrolizumab (merknaam Keytruda) is een zogenoemde checkpointremmer, een vorm van immuuntherapie die moet voorkomen dat de kankercellen de werking van immuuncellen (de T-cellen) saboteren. Het medicijn is in Nederland nog niet goedgekeurd als adjuvante behandeling. 'Maar dat verwachten we nog dit jaar', zegt van Akkooi. Pembrolizumab is in de Europese Unie (in 2015) en de VS (in 2014) al wel goedgekeurd als behandeling tegen uitgezaaide of inoperabele melanomen en vervolgens een aantal andere kankersoorten.   

Resultaten van klinische onderzoeken naar de effecten van adjuvante therapie bij melanoom stemmen hoopvol. 'Dit is al het derde grote onderzoek dat goede effecten laat zien. Dat maakt de resultaten heel krachtig', zegt Blank. 'Eerder al toonde onderzoek aan dat een hoge dosis van ipilimumab en nivolumab (ook vormen van immuuntherapie) een gunstig effect had. Maar dabrafenib en trametinib (doelgerichte behandelingen tegen de kankercel zelf) hebben als adjuvante behandeling een gunstig effect laten zien.'

bekijk het filmpje over checkpointremmers
bekijk ook het filmpje over immuuntherapie in het algemeen.

Groot aandeel Nederlandse patiënten

Deze dubbelblinde gerandomiseerde fase 3-studie is gecoördineerd door de European Organisation for Research and Treatment of Cancer (EORTC) in samenwerking met farmaceutisch bedrijf Merck. Er namen meer dan 1000 patiënten uit 23 landen en 100 ziekenhuizen aan deel. Nederland heeft een belangrijk aandeel gehad in de studie en stond met 100 patiënten, van wie 50 van het Antoni van Leeuwenhoek, in de top vijf van aantallen patienten.  

Volgende stap: immuuntherapie al voor de operatie

Het onderzoek naar pembrolizumab als adjuvante therapie loopt nog door, om effecten op langere termijn te kunnen meten. Maar nu immuuntherapie als adjuvante therapie goed blijkt te werken, dringt zich de vraag op of immuuntherapie misschien nog eerder, namelijk al voor de operatie, ingezet kan worden. Dit is Christian Blank inderdaad aan het onderzoeken. In het Antoni van Leeuwenhoek loopt onder zijn leiding een unieke klinische studie naar de effecten van een zogenoemde neo-adjuvante immuuntherapie, die patiënten al voor de operatie krijgen. De eerste uitkomsten hiervan worden in de loop van 2018 verwacht.

'Elk immuunsysteem is uniek'

Weer een volgende stap voert terug naar het lab. Want uiteindelijk zou je als arts van te voren willen kunnen voorspellen wie baat zal hebben bij een behandeling met pembrolizumab en wie misschien beter een andere adjuvante behandeling kan krijgen. 'Want elk immuunsysteem is uniek', zegt Blank. In een nieuw onderzoek probeert hij daarom tumoren uit biopten die zijn afgestaan door patiënten, te karakteriseren op hun eigen specifieke immuun-vingerafdruk.

Behandeling alleen in studieverband
Het gaat om een behandeling die nu alleen in het kader van een studie is uitgevoerd. Publicatie in een gezaghebbend medisch tijdschrift, zoals The New England Journal of Medicine, is een voorwaarde om tot een standaardbehandeling te komen. Dit is een belangrijke stap om voor vergoeding door de zorgverzekeraars in aanmerking te komen. Zodra dat gerealiseerd is kunnen patiënten deze behandeling ondergaan. 

Lees het artikel in de New England Journal of Medicine:

'Adjuvant Pembrolizumab versus Placebo in Resected Stage III Melanoma', Christian Blank, Alexander van Akkooi  e.a. New England Journal of Medicine 15-04-2018.

Naam van het onderzoek: EORTC 1325/KEYNOTE-054