Kankercellen zijn ontspoorde lichaamscellen
Kankercellen ontsporen doordat tijdens een normale celdeling foutjes of mutaties ontstaan bij het kopiëren van het erfelijk materiaal. Daar hoeft een cel niet meteen last van te hebben. Maar als er tijdens nieuwe celdelingen steeds meer kopieerfouten insluipen, kan dat controlemechanismen uitschakelen die bepalen of een cel wel of niet moet delen of af moet sterven. Het resultaat: cellen die zich ongeremd blijven delen. Hoe ouder je bent, hoe meer van dit soort mutaties opstapelen in je erfelijk materiaal en hoe groter dus de kans op kanker.
Opereren kan niet altijd
Om van kanker te genezen, moet je van die op hol geslagen cellen af. Als je geluk hebt, lukt het om het gezwel van opstandige cellen operatief te verwijderen. Medema: ‘Maar als je veel schade aanricht als je een tumor verwijdert, is dat ook niet handig.’Maar opereren is niet hetzelfde als genezen. Mogelijk is een stukje van de tumor achtergebleven of waren er al tumorcellen losgekomen vóór de operatie. Die circuleren dan in je bloed of lymfevocht. Dat kan gevaarlijk zijn. Achtergebleven kankercellen kunnen uitgroeien tot een nieuwe tumor. Die ronddwalende cellen kunnen elders in je lijf belanden en daar uitzaaien. ‘Dat is een van de grootste problemen bij het behandelen van kanker’, waarschuwt Filip Lardon, hoogleraar oncologie aan de Universiteit Antwerpen. ‘Want waar zitten die uitzaaiingen? Zijn die al gevormd? Of gaan die later pas groeien? Het kan maanden duren voordat je die ontdekt.'
Chemotherapie beschadigt ook gezonde cellen
Aan de zwervende tumorcellen moet je dus óók iets doen. Kankerpatiënten krijgen vaak chemo- of radiotherapie. Die behandelingen pakken snel delende cellen aan en zorgen dat de celdeling remt of de cellen afsterven. Helaas worden ook gezonde lichaamscellen aangevallen, zoals cellen in je spijsverteringskanaal. ‘Chemotherapie is een soort kanonskogel’, illustreert Lardon. ‘Je kunt er goed mee schieten, maar je hebt ook veel collateral damage.’
Immunotherapie helpt je afweersysteem kankercellen te herkennen
'We hebben gelukkig steeds meer geneesmiddelen die sluipschutters zijn', zegt Lardon. 'Daarmee kunnen we kankercellen heel nauwkeurig tussen de andere cellen uitschieten.’ Immunotherapie bijvoorbeeld helpt je eigen afweersysteem de kankercellen te herkennen en aan te pakken. Doelgerichte moleculaire therapie is een andere sluipschutter. Sommige kankercellen hebben aan de buitenkant heel veel eiwitten waar ze zogeheten groeifactoren mee vangen. Die bevorderen de groei en celdeling. Een doelgericht moleculair geneesmiddel kan die vangeiwitten blokkeren. De kankercel kan dan niet meer groeien of delen. Deze sluipschutters werken helaas nog lang niet bij alle kankersoorten. ‘Kanker is niet één ziekte’, verklaart Medema. ‘Elke tumor is uniek en heeft andere defecten die zorgen dat de cellen ontsporen. Elke tumor vergt daarom een specifiek medicijn.’
Kanker kan terugkomen
Maar er is nog iets waardoor kanker lastig te behandelen is. Op het moment dat je een behandeling start, bestaat een kankergezwel al uit miljarden cellen. De kans bestaat dat een deel van de tumorcellen op dat moment al is gemuteerd. Medema: 'De behandeling maakt dan korte metten met het grootste deel van de tumorcellen en lijkt eerst goed te werken. Maar omdat die paar resistente cellen gewoon verder delen, komt de kanker toch terug.’
Kanker neemt omweg
Je kunt dan een nieuw medicijn geven tegen die andere tumorvariant, maar dan gebeurt vaak hetzelfde. Lardon: ‘De kankercellen nemen een omweg als de ‘normale’ route geblokkeerd wordt. Wij moeten die omweg dan weer versperren.’ Combinatietherapieën moeten in de toekomst de uitweg bieden. Dat is een cocktail van geneesmiddelen die tegelijk de hoofdweg én de mogelijke omwegen versperren. Medema: ‘We hollen dan niet langer achter de feiten aan, maar weten dan meteen aan het begin van de behandeling welke medicijnencombinatie nodig is.’
Je moet de ziekte zo vroeg mogelijk ontdekken
Het helpt ook als we kanker vroeg ontdekken. ‘De kans is dan veel kleiner dat er verder gemuteerde cellen tussen zitten die niet reageren op de behandeling’, legt Medema uit. We screenen nu op borstkanker, baarmoederhalskanker en darmkanker. In de toekomst kan dat mogelijk op nog meer kankersoorten. Medema denkt aan diagnostische tests die, nog voordat iemand ergens last van heeft, in een druppeltje bloed kunnen zien of iemand kanker heeft en welke mutaties de tumorcellen hebben. De kans dat je vijf en tien jaar na de diagnose kanker nog in leven bent is de laatste jaren flink gestegen. In 1970 was die vijfjaarsoverleving nog 36 procent. Nu is dat 65 procent. Medema: ‘Over vijftien jaar willen we op negentig procent zitten.’
Kanker wordt chronisch
Die vroege opsporing én betere behandelingen zorgen dat meer mensen van kanker genezen. En voor wie dat er niet in zit, wordt kanker een chronische aandoening met een goede kwaliteit van leven. Medema: ‘We gaan de ziekte nooit helemaal verslaan.’
