Immuuntherapie vóór operatie bij hoofd-halstumoren verkleint kans op terugkeer ziekte

Immuuntherapie voorafgaand aan de operatie bij vergevorderd mond- en keelkanker, met als doel te voorkomen dat de ziekte terugkeert, is veilig en effectief. Dit blijkt uit een onderzoek van het Antoni van Leeuwenhoek onder leiding van hoofd-halschirurg Lotje Zuur. De resultaten zijn 22 december gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Nature Communications.

Joris Vos et al., ‘Neoadjuvant immunotherapy with nivolumab and ipilimumab induces major pathological responses in patients with head and neck squamous cell carcinoma’, het IMCISION-onderzoek, Nature Communications 22-12-2021.

Operaties aan tumoren in de mond- en keelholte zijn vaak zeer ingrijpend, en beïnvloeden de kwaliteit van leven van de patiënt sterk. Patiënten krijgen vaak problemen met slikken of spreken en operaties kunnen uiterlijke verminkingen tot gevolg hebben. Bovendien is de overleving van deze patiëntengroep na een operatie nog steeds relatief slecht, met een 5-jaars overleving van 20-50%. Er is daarom grote behoefte aan effectieve, maar minder ingrijpende behandelingen.

Artsen en onderzoekers uit het Antoni van Leeuwenhoek, onder leiding van hoofd-halschirurg en onderzoeker Lotje Zuur, tevens hoogleraar in het LUMC op de afdeling Keel- Neus- en Oorheelkunde, hebben daarom een studie gedaan (de IMCISION-studie) waarin patiënten met kanker in de mond- of keelholte in een gevorderd stadium, voorafgaand aan hun operatie enkele weken lang behandeld werden met immuuntherapie voordat ze zouden worden geopereerd.

Onderzoeksleider Lotje Zuur: ’Op het moment van hun diagnose weten we dat bij ongeveer de helft van deze patiënten de kanker na behandeling zal terugkomen. Door nog voor de operatie immunotherapie te geven, hoopten we die kans te verkleinen.’

Na immuuntherapie bleek de operatie geheel veilig te kunnen worden uitgevoerd bij alle patiënten in de studie. Daarnaast was er bij een deel van de patiënten duidelijk effect te zien van de immuuntherapie, vooral als ze een combinatie van twee soorten immuuntherapie kregen. Bij 35% van de patiënten die met deze combinatietherapie werden behandeld, was bij de operatie nog slechts 10% of minder van de tumor overgebleven. Ook was na 24 maanden bij deze groep die goed heeft gereageerd de ziekte niet teruggekomen.

Zuur: ‘Door heel goed te kijken naar de biologische kenmerken van de tumoren willen we nu uitzoeken hoe het komt dat sommige patiënten beter reageren dan anderen, en of we voor die laatsten andere vormen van immuuntherapie kunnen inzetten in de toekomst.’

Immuuntherapie voor de operatie
Met immuuntherapie wordt het afweersysteem van de patiënt gestimuleerd om de kankercellen te herkennen en op te ruimen. Bij een aantal andere kankersoorten, zoals melanoom en darmkanker, zijn de laatste jaren in studieverband goede resultaten behaald met het toedienen van immuuntherapie al vóór de operatie (neoadjuvante immuuntherapie). Het belangrijkste wetenschappelijke idee hierachter is dat het afweersysteem de variëteit aan tumorcellen beter leert herkennen en bestrijden wanneer de tumor nog in het lichaam aanwezig is dan wanneer die al is verwijderd.  

Is het veilig?
De eerste vraag in dit soort studies is altijd: is dit veilig? Kunnen patiënten zonder problemen na vijf of zes weken geopereerd worden? Als een operatie langer wordt uitgesteld is het resultaat namelijk minder goed, zo is uit eerder onderzoek gebleken. Uit de  studie van Lotje Zuur  bleek dat de operatie bij geen van de patiënten in gevaar is gekomen door de immuuntherapie voorafgaand aan chirurgie.

Werkt het?
De volgende vraag is uiteraard: werkt het? In de tweede fase van de studie onderzochten de onderzoekers in een grotere groep van patiënten of de immuuntherapie er inderdaad voor had gezorgd dat het afweersysteem van de patiënten de kankercellen kon doden en opruimen, en of terugkeer van de kanker in de toekomst voorkomen kan worden.

Uit het onderzoek bleek dat bij 35% van de 29 geopereerde patiënten die een combinatie van twee soorten immuuntherapie hadden gekregen (nivolumab en ipilimumab) nog slechts minder dan 10% van de tumor aanwezig was ten tijde van chirurgie. Bij geen van de patiënten met deze goede respons op immuuntherapie is de ziekte binnen 24 maanden – de periode die voor deze publicatie is meegeteld - na de operatie teruggekomen.

Goed herkenbare kankercellen
Immuuntherapie werkt niet bij alle kankersoorten even goed, maar tumoren van het hoofd-halsgebied lijken er een goede kandidaat voor te zijn. ‘Tumoren van het hoofd-halsgebied hebben relatief veel afwijkingen - mutaties -  in het DNA,’ zegt Zuur. ‘We denken dat de kankercellen daardoor goed herkenbaar zijn voor afweercellen.’ De vele mutaties in het DNA zijn veroorzaakt door externe invloeden, in het geval van mondkanker meestal door alcoholgebruik of roken. 

Dat een derde van de patiënten zo goed op de combinatietherapie reageerde is hoopgevend, schrijven de auteurs van het wetenschappelijke artikel. Maar niet alle patiënten met deze tumoren reageren op immuuntherapie. Zuur: ‘We denken dat tumoren met een bepaald type DNA-afwijkingen een grotere kans hebben om te reageren op immuuntherapie dan andere tumoren. Op dit moment onderzoeken we in het laboratorium of we nog preciezer kunnen ontdekken waarom de andere patiënten niet goed reageren op immuuntherapie. Voor hen hopen we te achterhalen welke andere vorm van immuuntherapie dan misschien wel werkzaam zou kunnen zijn, zodat ook voor hen de kans op overleving groot wordt in de toekomst.’

Nieuw onderzoek bij plaveiselcelcarcinoom van de huid
Lotje Zuur en haar team zijn in het Antoni van Leeuwenhoek nu ook een onderzoek gestart onder patiënten met een vergevorderd plaveiselcarcinoom van de huid, vaak veroorzaakt door UV-schade aan het DNA (het MATISSE-onderzoek). Ook bij deze groep patiënten onderzoeken ze of immuuntherapie voorafgaand aan de operatie (en eventuele nabestraling) effectief is.

Is een operatie nog wel altijd nodig?
Bij sommige patiënten in de IMCISION-studie en de nu lopende studie bij plaveiselcelcarcinoom van de huid (de MATISSE studie), werd de kanker zelfs helemaal opgeruimd in de wachttijd tot de operatie. ‘Enkele patiënten hebben er toen zelf voor gekozen geen chirurgie te ondergaan,’ vertelt Zuur. ‘Deze patiënten zijn tot op heden nog steeds kankervrij. Het zou dus misschien zo kunnen zijn dat in goed geselecteerde patiënten immuuntherapie zou kunnen leiden tot duurzame genezing zonder dat uitgebreide en mutilerende chirurgie nodig is. Of dat echt zo is en wie die geselecteerde patiënten precies zijn, wil ik heel graag onderzoeken in een vervolgstudie.’

• Bekijk hier een videoportret van Lotje Zuur