Hoe succesvol immuuntherapie bij kanker ook is, bij lang niet iedereen slaat deze behandeling aan. Slechts een klein deel van de patiënten met borstkanker heeft iets aan deze behandeling, die het eigen afweersysteem van patiënten opzet tegen de kanker. En als het aan het gros van de artsen lag, was de behandeling niet eens uitgeprobeerd bij deze patiënten. “Borstkanker zou niets met het afweersysteem te maken hebben, dus ze gingen ervan uit dat het niet zou werken”, vertelt internist-oncoloog en onderzoeker Marleen Kok van het Nederlands Kanker Instituut, het onderzoeksinstituut van het Antoni van Leeuwenhoek.
Onenigheid
Toch startte zij in 2015 als eerste in Nederland een studie met immuuntherapie bij borstkankerpatiënten. “Dat vergde enorm veel doorzettingsvermogen, want iedereen was het volstrekt met elkaar oneens hierover. En dan moet je je niet van de wijs laten brengen”, vertelt Kok, wiens gezicht gaat stralen bij de herinnering aan het moment waarop ze de eerste hoopgevende geluiden hoorde over deelnemende patiënten.
Onverwachte vinding
Want haar onderzoek liet inderdaad zien dat de immuuntherapie bij sommige borstkankerpatiënten wel degelijk aanslaat. De vraag is: hoe komt die immuunreactie tegen de kanker tot stand, en waarom reageren sommige patiënten wel en anderen niet? Om dat uit te zoeken werkt ze structureel samen met fundamenteel onderzoeker en groepsleider Karin de Visser, van het Nederlands Kanker Instituut en Oncode Instituut. Jarenlang analyseerden zij de bekende afweercellen genaamd T-cellen, maar vooral ook de minder bekende soorten. Ze ontdekten dat een zeldzame immuuncel wel eens van cruciaal belang zou kunnen zijn.
Ze stuitten namelijk op een onverwachte speler: de eosinofiel. “Deze immuuncel kennen we vooral van allergieën en de afweer tegen parasieten”, vertelt De Visser. “Kankeronderzoekers kijken er vaak niet naar om.” En nu blijken deze cellen een essentiële bijdrage te leveren aan de werking van immuuntherapie.
Eyeopener
Het onderzoeksteam analyseerde het bloed van patiënten met borstkanker die goed reageerden op immuuntherapie. Zij bleken na start van de behandeling een enorme stijging van eosinofielen te hebben. “Dit verraste ons”, vertelt Kok. “We vroegen ons af of dit gewoon een gevolg was van de immuuntherapie of juist van essentieel belang voor een goede werking van die therapie. We konden pas duiden hoe belangrijk onze vinding was toen we in muizen grondig hadden onderzocht hoe dit werkt.”
“Onze muizen met borstkanker blijken de realiteit in patiënten heel goed na te bootsen”, vertelt De Visser. “Muizen die goed reageren op de immuuntherapie gaan meer eosinofielen maken, net als mensen. Hoe goed zij patiënten nabootsen is echt een eyeopener, ook voor vakgenoten aan wie we dit werk presenteren. Bovendien kan je in muizen eosinofielen weghalen, wat je in de mens niet kan doen. In muizen zonder eosinofielen zie je dat de immuuntherapie niet meer werkt. Hieruit blijkt dat deze cellen van direct belang zijn voor een succesvolle behandeling met immuuntherapie.”
Nieuwe realiteit
Hoe kan dit patiënten met borstkanker uiteindelijk helpen? Het blijkt dat de eosinofielen andere afweercellen (T-cellen) aanzetten, die op hun beurt kankercellen doden. Zo zou je indirect het immuunsysteem van patiënten met borstkanker alsnog kunnen aanzetten, is de gedachte. Kok: “Momenteel onderzoeken we in hoeverre we eosinofielen in de toekomst zouden kunnen gebruiken om de resultaten van immuuntherapie te verbeteren.” De Visser: “In onze muismodellen is dit al deels gelukt.”
Als je deze cellen wilt bestuderen, moet je overigens wel een nieuwe realiteit onder ogen zien. “Onze teamleden liepen in het lab continu met biepers rond voor als er bloed of weefsel van een patiënt binnen zou komen”, vertelt De Visser. “Je moet eosinofielen namelijk onderzoeken in vers bloed of weefsel. Invriezen overleven ze niet, in tegenstelling tot veel andere cellen. Dus wij moesten elk moment van de dag een team paraat hebben staan om patiënten-materiaal te analyseren. Er is zelfs iemand van vakantie teruggekomen om meteen het bloed te analyseren van een patiënte bij wie de immuuntherapie heel goed aansloeg.”
Van muis naar mens en terug
Ook op een ander vlak verlieten deze onderzoekers de gebaande paden: de integratie van patiënten-onderzoek met fundamenteel onderzoek in het lab. Ze gingen meermaals heen en terug tussen muis en mens om bevindingen bij de één te verifiëren bij de ander. “Deze kruisbestuiving tussen kliniek en lab is uniek en gaf een heel nieuwe wending aan ons onderzoek”, zegt De Visser.
“Eigenlijk onderzochten we een andere afweercel, de neutrofiel”, vertelt De Visser. “Maar bij zowel de patiënten als de muizen met borstkanker zagen we die onverwachte toename in eosinofielen. Je moet echt met een open blik blijven kijken naar je resultaten en juist de onverwachte bevindingen verder onderzoeken.”
Hoog risico
Al met al een uitdagend traject zonder garantie op succes. Niet voor niets kregen de onderzoekers een uniek hoogrisicoproject-subsidie van KWF. Het weerhoudt ze er in ieder geval niet van om verder te pionieren. En de oogkleppen blijven in de kast, want zo’n buisje bloed van een patiënt bevat met zijn miljoenen cellen vast nog veel meer informatie. Kok: “En we laten ons graag verrassen door het onbekende, alleen zo kom je verder in de wetenschap en bereik je betere immuuntherapie voor kankerpatiënten.”
Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door KWF Kankerbestrijding en Oncode Institute.
