Zorg én onderzoek
Het Antoni van Leeuwenhoek (AvL) is een bijzonder ziekenhuis, omdat kankerzorg en kankeronderzoek er hand in hand gaan. De onderzoekstak is ondergebracht bij het Nederlands Kanker Instituut (NKI). Bij het AvL werken een 3500 mensen, onder wie zo’n 750 onderzoekers. Daarmee is het AvL vergelijkbaar met de zorg- en onderzoeksfunctie van een academisch ziekenhuis, maar dan volledig gericht op kanker. “We zijn met name gefocust op borst-, long-, darm-, huid- en prostaatkanker, maar werken ook aan andere, meer zeldzame vormen van kanker,” zegt Beijersbergen.
Van de 170.000 overlijdensgevallen in Nederland (CBS, 2021) is kanker bij 45.000 mensen de doodsoorzaak – meer dan een kwart. Daarmee is de ziekte nog steeds doodsoorzaak nummer één.
Wel is er in de loop der jaren veel veranderd. De vijfjaarsoverleving van een kankerdiagnose is nu gemiddeld een kleine 70 procent, terwijl die pakweg vijftig jaar geleden slechts tegen 30 procent aanzat. “Er zijn grote verschillen tussen soorten kanker,” aldus Beijersbergen. “De diagnose alvleesklierkanker of longkanker is vaak ongunstiger dan huid- of prostaatkanker.”
Spionageroman
Het is fascinerend hoe Beijersbergen vertelt over de ontwikkelingen in het kankeronderzoek. Immuuntherapie, bijvoorbeeld, heeft ook iets weg van een spionageroman. Want om te kunnen groeien, misleiden kankercellen als het ware het lichaamseigen immuunsysteem.
“Kankercellen geven het immuunsysteem een signaal om een tumor níét op te ruimen, terwijl het voor het lichaam natuurlijk beter is om dat wel te doen. Met immuuntherapie kun je dat signaal van de kankercellen blokkeren, waarna immuuncellen de kankercellen toch doden. Wetenschappers hebben voor die ontdekking een Nobelprijs gekregen.”
Onderzoekers van het AvL hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de zogenoemde CAR-T-celtherapie, die ook al zo intrigerend werkt. Lichaamseigen afweercellen worden door een genetische manipulatie in het laboratorium als het ware scherp geslepen voor een gerichtere aanval op de kankercellen.
In kleine stapjes
“Elke patiënt is verschillend, maar dat geldt ook voor elk type kanker,” zegt Beijersbergen. “CAR-T-therapie kan ingezet worden als een gepersonaliseerde behandeling, uniek voor die ene persoon.”
De ontwikkeling van zo’n therapie gaat – zoals eigenlijk altijd in de wetenschap – in kleine stapjes. Het ene doorbraakje borduurt voor op het andere, waarna er na verloop van tijd een bruikbare behandeling ontstaat. “Wereldwijd zijn er tienduizenden kankeronderzoekers, en op onderdelen van die CAR-T-therapie hebben wij hier in Amsterdam ook een rol gespeeld.”
Het grootste wapenfeit van Beijersbergen en zijn collega’s is waarschijnlijk de vondst dat de combinatie van een huidkankermedicijn en een longkankermedicijn succesvol gebruikt kan worden bij een specifieke vorm van darmkanker. Die studie dateert van 2012 en de behandeling wordt tegenwoordig in de kliniek toegepast.
Slimme systemen
Maar zoals dat gaat bij ‘slimme’ systemen die elkaar bestrijden; kankercellen doen ook tegenzetten. De combinatie van medicatie bij darmkanker levert een langere levensduur op van enkele maanden, omdat de kankercellen bijna altijd een manier vinden om zich langs de blokkades te wurmen die door de geneesmiddelen zijn opgeworpen.
“De drijvende kracht achter de wijze waarop kankercellen onze behandelingen omzeilen, is evolutie,” zegt Beijersbergen. “Het vermogen om zich aan te passen zit in gezonde cellen, maar ook in zieke cellen.”
En dat is onvermijdelijk, vervolgt Beijersbergen. Want dat mensen kanker krijgen, komt doordat ze zijn opgebouwd uit miljarden cellen die moeten delen om het organisme te laten voortleven. En bij die celdelingen gaat het per definitie ook weleens mis. Waar gehakt wordt, vallen spaanders, zeg maar. Het resultaat daarvan is kanker, waarbij zieke cellen zich met dezelfde overlevingsdrang keren tegen gezonde cellen en dwars door vitaal weefsel willen groeien.
Hogere leeftijd
“Kanker ontstaat meestal pas op hogere leeftijd, dus nadat mensen zich hebben voortgeplant,” zegt Beijersbergen. “Voor de overleving van de menselijke soort is kanker dus geen bedreiging. En de evolutie houdt geen rekening met het individu dat die ziekte krijgt, helaas.”
Dat kanker op termijn een chronische aandoening kan worden voor negen van de tien patiënten, zoals zijn collega-onderzoeker René Bernards van AvL weleens heeft gezegd, durft Beijersbergen niet zo snel te beweren. “De huidige behandelingen die de kanker aanvallen en stagneren, vergen ook altijd iets van de gezonde cellen. Veel patiënten worden zo ziek en zwak van de bijwerkingen van de behandeling dat een langer leven steeds minder fijn en waardevol wordt.”
Synthetische cellen
Op termijn wordt het misschien mogelijk om kanker te bestrijden met synthetische cellen, denkt Beijersbergen. Cellen die in het laboratorium zijn gemaakt en volledig kunnen worden geïnstrueerd voor de uitschakeling van kankercellen. Zo’n behandeling zal minder bijwerkingen kennen, maar het is geen uitgemaakte zaak dat die techniek ooit wordt ontwikkeld, al wordt er wereldwijd hard aan gewerkt.
De kans dat Nederlandse patiënten de eerste experimenten met zo’n eventuele behandeling in het AvL ondergaan, is echter groot, want ook nu al loopt het ziekenhuis op dat experimentele gebied vooraan. Het is het logische gevolg van de combinatie van zorg en onderzoek.
“We willen kanker hier echt begrijpen,” zegt Beijersbergen. “Dat kan een meerwaarde hebben voor patiënten, die zelf ook weer bijdragen aan het onderzoek. Beide kunnen niet zonder elkaar. Hoewel ik nooit individuele patiënten behandel, realiseer ik me wel dat ons onderzoek uiteindelijk altijd om hen draait. De weg naar mijn computer en het laboratorium loopt via de hoofdingang van het ziekenhuis.”
en
English
