Beïnvloedt de menstruatiecyclus het effect van chemotherapie?

Gedurende de hormonale cyclus vinden veel veranderingen plaats in borstweefsel, waaronder op- en afbouw van melkkliertjes. Deze afbeelding toont borstweefsel van muizen in twee stadia van de hormooncyclus.

Blinde vlek

Het effect van de menstruatiecyclus op het lichaam is groter dan gedacht. “Wetenschappers beginnen zich dit nu pas te realiseren,” zegt Sabine Linn, internist-oncoloog in het Antoni van Leeuwenhoek, waar het Nederlands Kanker Instituut onderdeel van uitmaakt. “Het wordt steeds duidelijker dat er een blinde vlek is in geneesmiddelenonderzoek.”

Ook Jacco van Rheenen, onderzoeker bij het Nederlands Kanker Instituut en Oncode Institute, werd zich pas bewust van deze blinde vlek toen twee onderzoekers uit zijn groep hem wezen op een opvallende bevinding. “We bestudeerden hoe chemotherapie kankercellen kan veranderen, waardoor ze resistenter worden voor de therapie. Maar bij sommige muizen zagen we die verandering wel en bij anderen niet. En we weten dat vrouwen met borstkanker wisselend reageren op chemotherapie, maar niet waarom dat zo is.”

Verschillende fasen

De twee onderzoekers suggereerden dat de oestruscyclus, de muizenversie van de menstruatiecyclus, mogelijk een rol speelde. “Ze hadden het idee dat de metingen waren gedaan in verschillende fasen van de cyclus. In eerste instantie gaf ik er niet veel aandacht aan. Ik dacht dat de cyclus geen groot effect zou hebben op de cellen. Maar toen ik de resultaten thuis aan mijn vrouw liet zien, zei ze: ‘Dat is toch logisch? Natuurlijk kan er een effect zijn!’ Dat zette me aan het denken. We zijn dit toen gedetailleerder in kaart gaan brengen.”

Intussen blijkt uit recent ander onderzoek van Van Rheenen en Colinda Scheele, onderzoeker bij het VIB en KU Leuven, en collega’s dat de menstruatiecyclus het gedrag van borst(kanker)cellen beïnvloedt. Hij is overtuigd dat die meer invloed heeft op het lichaam dan eerder gedacht. “Op medische congressen merk ik dat deze bevindingen verschillende reacties oproepen. Sommige collega’s, vooral mannen, reageren net als ik aanvankelijk deed: sceptisch. Maar veel vrouwen reageren bevestigend en herkennen de mogelijke invloed van de cyclus.”

Het was al bekend dat chemotherapie beter werkt als er minder afweercellen van een bepaald type in het borstweefsel aanwezig zijn. “Wij zagen dat de mate van afweer in dat weefsel wisselde per fase,” zegt Scheele. “Ook de doorlaatbaarheid van de bloedvaten, waarlangs de chemotherapie in het weefsel komt, bleek afhankelijk van het moment in de menstruatiecyclus.” Tot slot bleek ook de gevoeligheid van de kankercellen voor de behandeling per fase te verschillen.

Nieuwe patiëntenstudie

De onderzoekers checkten deze bevindingen in eerder vastgelegde gegevens van 55 behandelde vrouwen. “We vonden aanwijzingen dat ook bij vrouwen met borstkanker de menstruatiecyclus een rol speelde bij de effectiviteit van chemotherapie,” zegt Van Rheenen. “Dat is een interessante bevinding. Maar omdat de groep erg klein was en we het onderzoek niet speciaal voor deze vraag hadden opgezet, kunnen we hier nog geen definitieve conclusies uit trekken.”

Daarom zetten de onderzoekers nu een landelijke studie op, gefinancierd door Oncode Institute. “We willen hierin specifiek kijken naar vrouwen met triple-negatieve borstkanker, omdat hun behandeltraject begint met chemotherapie,” zegt Sabine Linn. “Bij 100 vrouwen willen we vlak voor de chemotherapie een extra buisje bloed afnemen, waarmee we kunnen bepalen waar ze in de cyclus zitten. Achteraf kunnen we dan kijken bij wie de behandeling goed werkt, en of er een link is met de menstruatiecyclus. Aan de behandeling zelf verandert niets.”

Ongeboren kind

Het is goed mogelijk dat sommige geneesmiddelen in de ene fase van de menstruatiecyclus beter werken dan de andere, denken de onderzoekers. “Ga maar na,” zegt Van Rheenen, “er verandert zoveel in een lichaam onder invloed van hormonen. Alleen al de schommelingen van de lichaamstemperatuur: bedenk wat die doen voor je bloedsomloop.” Ook het immuunsysteem is van invloed, voegt Linn toe. “De cyclus stoomt de vrouw klaar voor een eventuele zwangerschap. Een ongeboren kind is voor de helft gebaseerd op lichaamsvreemd materiaal van de vader. Het kan alleen groeien als het afweersysteem op dat moment tolerant is.”

“Ik hoop dat we over vijf jaar beter begrijpen wat de invloed is van de menstruatiecyclus op chemotherapie,” zegt Linn. “Daar is tot nu toe geen aandacht voor geweest. Deze studie benadrukt het belang van onderzoek naar de cyclus, en een voor vrouwen inclusieve geneeskunde in het algemeen.” Scheele sluit zich daarbij aan. “Meer onderzoek op dit gebied zal uiteindelijk leiden tot een betere gezondheid voor de vrouwelijke helft van de wereldbevolking.”

Lees hier het wetenschappelijke artikel in Nature.